Oorzaken Alzheimer deel 1: Samenklontering van amyloid

In 1906 werd de ziekte van Alzheimer voor het eerst beschreven door de arts Alois Alzheimer. Bij bestudering van de hersenen van patiënten vond hij drie kenmerken van de ziekte:

1. Eiwitten klonteren samen tussen de hersencellen. Deze ophopingen noemen we 'plaques'.
2. Er ontstaat een soort kluwen van eiwitten binnen in de hersencellen. Deze noemen we 'tangles'.
3. De hersenen van mensen met de ziekte van Alzheimer worden steeds kleiner.

Van deze drie kenmerken zijn de plaques de allereerste verandering. Wetenschappers weten inmiddels dat deze plaques worden veroorzaakt door samenklonteringen van het eiwit amyloid. De meeste wetenschappers denken daarom dat amyloid dé oorzaak is van de ziekte van Alzheimer.

Het amyloid eiwit is een onderdeel van een groter eiwit, APP genoemd. APP staat voor Amyloïd Precursor Proteïne, met andere woorden de voorloper van het eiwit amyloid. De precieze functie van dit grotere eiwit is nog niet bekend.

Ons lichaam maakt continue eiwitten aan en breekt ze ook weer af. Wanneer APP wordt afgebroken, kan amyloid uit het APP-eiwit 'geknipt' worden. Dat gebeurt door een speciaal soort eiwitten die 'presenilines' worden genoemd. Deze eiwitten zijn eigenlijk een soort mobiele fabriekjes. Zij kunnen APP op verschillende manieren verwerken. Op de ene manier ontstaat een vorm van amyloid die ‘amyloid-beta 40’ wordt genoemd en op de andere manier ontstaat ‘amyloid-beta 42’. Het verschil zit hem in het aantal bouwstenen van het eiwit. Amyloid-beta 42 bestaat uit 42 bouwstenen. Deze vorm is giftiger dan amyloid-beta 40. Dat komt waarschijnlijk omdat het twee extra bouwstenen heeft, die ervoor zorgen dat amyloid-beta 42 veel gevoeliger is voor samenklonteren.

Zowel gezonde mensen als mensen met de ziekte van Alzheimer maken amyloid aan. Ook zien we dat zowel amyloid van 40 als van 42 bouwstenen wordt gemaakt. Toch zien we bij mensen met alzheimer veel meer plaques dan bij anderen. Hoe kan dat?

• Op jonge leeftijd: erfelijkheid
  In ongeveer 5% van de gevallen wordt alzheimer veroorzaakt door een erfelijke afwijking. Deze heeft te maken met het eiwit APP. Bij sommige mensen wordt dit eiwit te veel gemaakt. Bij anderen worden de fabriekjes die APP knippen (presenilines) niet goed gemaakt. Hierdoor krijgen deze fabriekjes een voorkeur om het extra giftige amyloid 42 te maken. Mensen met een erfelijke variant van alzheimer krijgen de ziekte vaak al op jonge leeftijd, rond het 40e of 50e levensjaar.
• Op oudere leeftijd: verminderde afvoer van amyloid
  Veel wetenschappers denken dat amyloid minder goed wordt afgevoerd bij oudere mensen met de ziekte van Alzheimer. Er zijn verschillende onderzoeken die deze theorie ondersteunen. Zo blijkt uit bevolkingsonderzoek dat de volgende factoren het risico op alzheimer vergroten: diabetes, roken, hoge bloeddruk, weinig beweging en hart- en vaatziekten. Deze factoren hebben allemaal geen direct verband met de aanmaak van amyloid. Maar ze hebben wel een negatieve invloed op onze bloedvaten, en daarmee mogelijk op de afvoer van amyloid. Maar of een verminderde afvoer van amyloid echt dé oorzaak is van de ziekte van Alzheimer, is onderwerp van verder onderzoek.

Stel dat amyloid inderdaad een belangrijke rol speelt bij de ziekte van Alzheimer. Hoe kunnen we dan de aanmaak van amyloid verminderen of de afvoer van amyloid verbeteren? Op dit moment worden er al medicijnen getest die amyloid uit de hersenen moeten verwijderen. Sommige van deze medicijnen lijkt dat ook echt te lukken.

Maar mensen die deze medicijnen gebruiken hebben er helaas geen baat bij. Misschien moeten deze medicijnen al eerder worden voorgeschreven. Want de eerste amyloid plaques ontstaan al twintig jaar voordat iemand last krijgt van de symptomen van alzheimer.

De oorzaken van alzheimer

• Deel 2: Tau eiwitkluwen
• Deel 3: Afweer op hol
• Deel 4: Bloedvaten

Deze informatie is gebaseerd op een column uit 2013 van dr. Wesley Jongbloed, toenmalig onderzoeker aan het VUmc Alzheimercentrum.